Categorie: Leven

Hoe kun je na het overleven van een concentratiekamp en het verliezen van je moeder en je echtgenoot, en een groot deel van de rest van je familie en van je vrienden een optimistische kijk op de wereld hebben?  Pianiste Alice Herz-Sommer *(1903-2014) slaagde daarin grotendeels door haar houvast aan de muziek. Uiteindelijk bereikte ze de leeftijd van honderdtien jaar. Tot vrijwel op het laatst van haar leven bleef ze dagelijks pianospelen en stond ze geregeld journalisten te woord.

Zij was een vrouw die ondanks de zware tegenslagen die ze in haar leven te verwerken kreeg een uniek gevoel van wellness wist te ontwikkelen. Haar positieve levenshouding kwam onder meer in het volgende tot uitdrukking.

• ‘De mensen worden allemaal half goed en half slecht geboren.’
• Het geloof als uitvinding van mensen en symbool van hoop
• Herz’ inzichten over Joden en jodendom
• Herz’ inzichten over Duitsers en Duitse componisten
• Herz’ inzichten over Engeland en de Engelsen
• ‘Als je aardig bent tegen anderen, zijn zij dat ook tegen jou.’

‘De mensen worden allemaal half goed en half slecht geboren.’

In een vraaggesprek onthulde ze eens haar gedachte over de mensheid: ‘We zijn allemaal hetzelfde. Goed en slecht.’ En in een ander interview vertelde ze dat de geschiedenis bestaat uit oorlogen, oorlogen en nog eens oorlogen. En dat het ermee begint dat iedereen, iedereen, half goed en half slecht wordt geboren. En dat in sommige situaties het slechte eruit komt en in andere het goede. Volgens haar had het kwade altijd al bestaan en zou dit altijd blijven bestaan. Ze was ervan overtuigd dat het deel is van het menselijk leven.

Het geloof als uitvinding van mensen en symbool van hoop

Ze geloofde dat mensen daarom religie hebben uitgevonden. Haar ouders, haar echtgenoot en zijzelf waren niet-religieus. Ze waren Joods vanwege hun afstamming, niet vanwege een religie. In een interview voor Haaretz zei ze eens: ‘Ik heb geen religie nodig. Ik begrijp dat als we in een verschrikkelijke situatie zitten, we hoop nodig hebben. Voor mij is religie een symbool van hoop. Het helpt, deze hoop. Ik ben bekend met religie, maar zelfs in de donkerste tijden heb ik nooit geloofd.’

Herz’ inzichten over Joden en jodendom

Alice Herz zag zichzelf als een Jood zonder religie. Ze was opgegroeid in een gezin dat Joods zonder religie was en dat geheel was geassimileerd. Men was er trots op om de Duitse literatuur en muziek als eigen te beschouwen. Het was voor haar het verleden ‘Einstein, Mendelssohn, Mahler, Spinoza’ dat de Joden kenmerkt. En de nadruk op een goede opleiding voor de kinderen. ‘Iedereen moet arts worden. De beste artsen, wetenschappers en schrijvers zijn Joden.’

Zij vond Joden behulpzaam en gul. En met een lachje meldde ze: ‘Maar niet altijd even eenvoudig om me te leven.’ Wat haar in het bijzonder Joods maakte, was ook het Joodse gevoel voor humor. En het gevoel voor familiezin. Ze dacht dat Joden veel meer op het gezin en de familie waren gericht dan anderen. De Engelsen daarentegen brachten in haar ogen hun tijd door met hun honden.

Herz’ inzichten over Duitsers en Duitse componisten

Alice Herz maakte ondanks wat haar en haar familie en vrienden tijdens de Tweede Wereldoorlog was aangedaan geen onderscheid tussen Duitse muziek en andere muziek. Opvallend is nog dat ze de antisemitische Richard Wagner beschouwde als ‘een van de grootste muzikale genieën in de geschiedenis’. Maar haar favoriete componist was Beethoven.

Opmerkelijk is dat ze geen haat tegen de Duitsers koesterde. Ze had hen nooit gehaat en ze zou hen nooit haten. Wat ze hadden gedaan, was verschrikkelijk, maar was Alexander de Grote ook maar een haar beter? Ze beschouwde Hitler als een ‘madman’, dus als een gek.

In 1962 woonde ze het Eichmann-proces in Jeruzalem bij. Adolf Eichmann was een van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden in de Tweede Wereldoorlog. Ze voelde slechts medelijden met hem en met het hele Duitse volk. ‘Het is een geweldig volk, niet slechter dan andere volken.’

Herz’ inzichten over Engeland en de Engelsen

Ze voelde zich helemaal thuis in Engeland, omdat de Engelsen ‘zo beleefd zijn en deze beleefdheid niet oppervlakkig is.’ Ze vond hen ook vrolijk en behulpzaam en ze bewonderde de Engelse humor die zij in de grond als een vorm van afstandelijkheid zag. In haar ogen observeerden de Engelsen het leven en bleven daarbij altijd stoïcijns. Daarom hield ze van hen. En aan het slechte weer in Londen was ze gewend geraakt.

‘Als je aardig bent tegen anderen, zijn zij dat ook tegen jou.’

Ze wist wel van de slechte dingen die er gebeurde, maar ze keek alleen naar de goede dingen. Ze geloofde ook dat wie geeft, zal ontvangen. En dat als je aardig bent tegen anderen, zij dat ook tegen jou zijn.

Soms is het moeilijk te beseffen dat deze vrouw haar moeder en man aan het nazi-regime verloor en dat ze zelf met haar zoontje ternauwernood twee jaar concentratiekamp Theresienstadt wist te overleven. Ook op zeer hoge leeftijd had ze, merkwaardig genoeg, geen gevoelens van wraakzucht bitterheid over wat haar en haar familie en vrienden in de Tweede Wereldoorlog was aangedaan. Dergelijke gevoelens waren haar onbekend. Haar levensmotto was: ‘Niet treuren, maar begrijpen’.

Lees verder.

Meer artikelen over het leven van Alice Herz

Over Alice Herz verschenen  onder andere ook de volgende artikelen:

• Overleven dankzij Chopin
• De jeugd en vooroorlogse jaren van Alice Herz
• 1939. Het begin van donkere tijden voor Alice Herz De Duitse bezetting van haar woonplaats Praag
• 1943-1945. Alice Herz in het concentratiekamp Theresienstadt Overleven dankzij de piano
• 1949. Alice Herz emigreerde naar Israël Haar gelukkigste jaren
• 1986-2014. De late levensjaren van Alice Herz-Sommer Niet treuren, maar begrijpen
• Alice Herz: favoriete gespreksonderwerpen in interviews
• Waaraan dankte Alice Herz haar zeer lange leven?

Bronnen

Voor dit artikel is een groot aantal bronnen gebruikt.

*Alice Herz-Sommer werd geboren als Alice Herz. Na haar huwelijk met Leopold Sommer, zette ze de naam van haar echtgenoot achter de hare. Ze werd ook bekend als Alice Sommer.

Pianiste Alice Herz-Sommer* werd niet alleen bekend als de pianiste die het concentratiekamp Theresienstadt overleefde, maar ook omdat ze in de 110 jaren van haar leven optimistisch naar het leven bleef kijken en geen wrok koesterde over wat haar en haar directe familie en vrienden was aangedaan.

In de loop van de jaren hebben journalisten van over de hele wereld uitgebreide interviews met haar gehouden. Vaak in de eerste plaats omdat ze de oudste overlevende van de Holocaust was en vanwege haar opmerkelijke inzichten in de mensheid.

De drie belangrijkste dingen in het leven volgens Alice Herz

Ze vertelde graag over wat zij zag als de drie belangrijkste dingen in het leven, in elk geval voor haar eigen leven en als haar persoonlijke religie. Dat waren:

• de liefde van een moeder voor haar kind, wat zij als basis van alles beschouwde,
• de natuur, die zij zo mooi vond, en
• muziek.

Over muziek zei ze eens: ‘Muziek is het grootste wonder van de mensheid. Vanaf de allereerste noot komt men in een hogere, andere wereld terecht, en zo was het toen we in het getto speelden of luisterden.’

Alice Herz over pianospel en haar geliefde componisten

In haar gesprekken met haar bezoekers sprak Alice Herz verder graag over haar favoriete componisten. In haar jonge jaren was dat Schumann. En natuurlijk Chopin en Schubert. Tegen het eind van haar leven was dat Beethoven.

Maar ze begon haar dagelijkse pianostudie met een uur studeren op de preludes van Bach (die ze alle 48 kende). Ze kende alle 48 preludes, niet de fuga’s, want die vond ze erg moeilijk.

Daarna werkte ze aan de rest van haar repertoire met stukken van Schubert, Beethoven, Smetana, Dvořák enzovoorts. Dit deed ze om ze niet te vergeten.

Ze speelde in een stijl die reeds lange tijd in de vergetelheid was geraakt, namelijk de stijl van de Oostenrijkse Artur Schnabel, een van haar oude docenten. Ze vond hem geen aardig mens, omdat hij erg aan geld hechtte. Haar eigen opvatting luidde: ‘Geld is praktisch, maar je moet er niet voor leven.’

Over de in Polen geboren Chopin was ze van mening dat diens muziek niet moest worden gespeeld met een romantisch Frans timbre, ook al woonde en componeerde hij vanaf zijn 21e jaar  in Parijs, maar als  Slavische muziek.

Over de Tsjechische componist Dvořák meldde ze dat ze hem als een van de grote muziekgenieën beschouwde. En ze zei: ‘Vanwege Dvořák zal het Tsjechische volk honderden, duizenden jaren voortbestaan!’

Over het overleven van de Tweede Wereldoorlog en het leven erna

Verder sprak ze in de interviews in de laatste jaren van haar leven veel over haar Joodse achtergrond en geschiedenis. Opvallend genoeg zonder enige bitterheid.

De vraag van journalisten was vaak hoe ze kans had gezien het concentratiekamp Theresienstadt en andere gruwelen van de Tweede Wereldoorlog had weten te overleven en daarna weer haar ‘gewone’ leven had kunnen hervatten. Haar antwoord kwam neer op: temperament. Ze geloofde dat haar optimisme en discipline de doorslaggevende factoren waren die haar al die tijd in leven hadden gehouden.

Tijdens de oorlog had ze geleerd om haar verlossing in de kunst te vinden. En die ervaring paste ze ook toe in vredestijd. Ze vond rijke mensen ‘belachelijk’ , vertelde ooit in een van haar latere interviews terwijl ze er luid bij lachte. ‘Ze denken dat ze alles hebben, maar ze hebben niets! Wij die het getto hebben overleefd, weten wat lijden is. En de muziek die ons uit dat lijden tilde, maakt ons rijker dan de rijkste mens!’

Lees verder.

Meer artikelen over Alice Herz

Over het leven van Alice Herz verschenen onder andere ook de volgende artikelen:

• Overleven dankzij Chopin
• De jeugd en vooroorlogse jaren van Alice Herz
• 1939. Het begin van donkere tijden voor Alice Herz De Duitse bezetting van haar woonplaats Praag
• 1943-1945. Alice Herz in het concentratiekamp Theresienstadt Overleven dankzij de piano
• 1949. Alice Herz emigreerde naar Israël Haar gelukkigste jaren
• 1986-2014. De late levensjaren van Alice Herz-Sommer Niet treuren, maar begrijpen
• Alice Herz’ opmerkelijke kijk op het leven
• Waaraan dankte Alice Herz haar zeer lange leven?

Bronnen

Voor dit artikel is een groot aantal bronnen gebruikt.

*Alice Herz-Sommer werd geboren als Alice Herz. Na haar huwelijk met Leopold Sommer, zette ze de naam van haar echtgenoot achter de hare. Ze werd ook bekend als Alice Sommer.

Pianiste Alice Herz-Sommer* had in WOII haar moeder en haar echtgenoot door toedoen van de nazi’s verloren. In 1949 was ze samen met haar enige zoontje Stepán Sommer, die samen met haar het concentratiekamp Theresienstadt had overleefd, naar Israël geëmigreerd. Daar nam de jongen de naam Raphael Sommer aan. De jaren die volgden waren voor Alice de mooiste jaren van haar leven.

1986. Verhuizing naar Londen

In 1986 besloot Raphael Sommer samen met zijn gezin vanwege een mooie baan als cellist naar Londen te verhuizen. Al had Alice 37 gelukkige jaren als professioneel pianiste en pianolerares in Israël meegemaakt, toch besloot ze hen naar Engeland te volgen.

2001. Onverwachts overlijden van haar enige zoon

Het was een grote slag voor haar toen Raphael in 2001 onverwachts op 64-jarige leeftijd aan het eind van een concertreis aan een aneurysme overleed.

Alice vertelde dat zijn geboorte de gelukkigste dag van haar leven was, en dat zijn dood het ergste was wat haar was overkomen.

Enige tijd zweeg haar piano, waarop ze anders dagelijks urenlang studeerde. Maar toen de buren van haar appartementje haar weer op haar Steinway-piano hoorden studeren, wisten dat zij ook deze klap te boven zou komen.

Alice Herz, die geloofde dat haar optimisme een belangrijke rol had gespeeld bij het te boven komen van de zwaarste gebeurtenissen in het leven, wist zelfs in het overlijden van haar enige kind een lichtpuntje te vinden.

Ze was dankbaar dat ze zo’n zoon had gehad. En ze was dankbaar dat hij niet had hoeven te lijden toen hij overleed. En ze was dankbaar dat ze haar zoon nog cello op tv kon zien spelen, omdat hij op deze manier  toch nog voortleefde. En verder had ze twee schatten van kleinkinderen.

Het leven gaat door

Na Raphaels dood besloot Alice niet terug te gaan naar Israël, waar ze 37 gelukkige jaren had mogen beleven, maar haar eenkamerappartement in Londen aan te houden en daar door te gaan met haar pianospel en het geven van pianolessen.

Tot aan het laatst van haar leven zou ze in dat appartementje blijven wonen. Op een prominente plaats aan haar muur hing Raphaels portret. Verder hingen daar onder meer afbeeldingen van Jeruzalem en Tel Aviv aan de muur. En in haar boekenkast stonden naast werken van Franz Kafka (een man die zij door haar moeder die een vriendin van hem was, al in haar jeugd had leren kennen) ook verschillende boeken van Amos Oz.

Dagelijks piano blijven spelen, op het laatst met acht vingers

Enkele jaren voor haar dood op 110-jarige leeftijd, kon ze van beide handen één vinger niet meer goed gebruiken. Daardoor liet zij zich niet ontmoedigen. Integendeel: ze leerde zichzelf om met acht vingers piano te spelen en paste, waar nodig, de vingerzetting van de muziekstukken aan.

In een interview in 2007 vertelde ze dat ze nog elke dag van ‘s morgens tien tot ‘s middags één uur piano studeerde en dat haar muzikale geheugen nog uitstekend was. Indertijd begon ze het eerste uur met het spelen van preludes van Bach. En daarna werkte ze aan het onderhouden van de rest van haar repertoire.

Twee maal per maand speelde ze samen met een violist.  Af en toe speelde ook haar schoondochter, een celliste mee, zodat ze trio’s kon spelen. In een interview eind 2013 meldde ze dat ze elke dag nog twee uur lang piano studeerde.

Scrabbelen met celliste Anita Lasker-Wallfisch

Alice Herz speelde graag elke zaterdag Scrabble met de internationaal bekende celliste Anita Wallfisch (geboren in 1925). Anita Wallfisch overleefde als enige van het uit veertig leden bestaande vrouwenorkest van het vernietigingskamp Auschwitz.

Zoals Alice Herz haar leven dankte aan haar pianospel, zo dankte Anita Wallfisch haar leven aan haar cellospel. Ze had het geluk dat cellisten niet gemakkelijk te vervangen waren. Het orkest moest spelen als de Joden naar de gaskamers moesten marcheren, maar ook bij het begin en aan het eind van de lange en zware werkdagen. Ook moesten ze voor de SS spelen. Haar ouders werden in de oorlog omgebracht.

Na de oorlog nam ze haar muziekloopbaan weer op en werd lid van het English Chamber Orchestra en moeder van de cellist Raphael Wallfisch. Ze schreef ook de memoire Inherit the Truth.

Over haar mede-overlevende van de Holocaust, Anita Wallfisch, zei Alice Herz: ‘We spreken niet over het verleden.’

Ook op zeer hoge leeftijd helder van geest, met uitgesproken opvattingen en humor

Tot het einde van haar leven bleef Alice Herz-Sommer helder van geest. Muziekcriticus Alex Ross schreef ter gelegenheid van de 110e verjaardag in november 2013 in de New Yorker over een gebeurtenis in 2012 toen hij zich voor een interview met Alice Herz op advies van haar biografe Caroline Stoessinger zich voorgesteld als musicus, omdat Herz journalisten soms vermoeiend vond.

Na een verzoek van Alice Herz om iets voor haar te spelen, zette hij zich aan de piano en begon aan iets van Schubert.

Al snel onderbrak zij hem: ‘Vertel eens wat je echte beroep is.’ Toen hij bekende dat hij schrijver was, keek ze volgens hem wat sip.

Toch hadden ze vervolgens een levendige conversatie. Ze sprak uitgebreid en met liefde over haar zoon de cellist Raphael Sommer die in 2001 overleed, maar ze toonde ook veel belangstelling voor het heden, voor alles wat zich in haar omgeving afspeelde en ook voor nieuws over recente muziekoptredens.

Ze bracht haar tijd bepaald niet door met treuren. Met een knipoog naar Spinoza’s uitspraak: ‘Humanas actions non ridere, non lugere, neque detestari, sed intellegere’ (De menselijke handelingen niet bespotten, niet betreuren, niet veroordelen, maar begrijpen)  had ze ooit aan haar biografe Caroline Stoessinger verteld hoe haar levensmotto luidde: ‘Niet treuren, maar begrijpen.’

Lees verder.

Dossiers leven en muziek algemeen

Dit artikel maakt deel uit van de dossiers  leven en muziek algemeen.
Over Alice Herz verschenen ook onder andere de volgende artikelen:

• Overleven dankzij Chopin
• De jeugd en vooroorlogse jaren van Alice Herz
• 1939. Het begin van donkere tijden voor Alice Herz De Duitse bezetting van Praag
• 1943-1945. Alice Herz in het concentratiekamp Theresienstadt Overleven dankzij de piano
• 1949. Alice Herz emigreerde naar Israël De gelukkigste jaren van haar leven
• Alice Herz: favoriete gespreksonderwerpen in interviews
• Alice Herz’ opmerkelijke kijk op het leven
• Waaraan dankte Alice Herz haar zeer lange leven?

Bronnen

Voor dit artikel is een groot aantal bronnen gebruikt.

*Alice Herz-Sommer werd geboren als Alice Herz. Na haar huwelijk met Leopold Sommer, zette ze de naam van haar echtgenoot achter de hare. Ze werd ook bekend als Alice Sommer.