Pianiste Alice Herz-Sommer* (1903-2014) bleef tot op het eind van haar zeer lange leven optimistisch. Dat is opmerkelijk als je bedenkt dat haar moeder en haar echtgenoot in de Tweede Wereldoorlog door toedoen van de nazi’s het leven lieten en dat zijzelf met haar jonge zoontje ternauwernood het concentratiekamp Theresienstadt wist te overleven. Ze had levendige herinneringen aan die donkere tijden en vertelde erover in de vele interviews die journalisten met haar hielden. Ook in de donkerste tijden bleef ze lichtpuntjes zien.
De vooravond van het gedwongen vertrek naar Theresienstadt
Terwijl de meeste Joden in Praag sinds de Duitse bezetting van het toenmalige Oostenrijk-Hongarije naar het getto werden gezonden, mocht het gezin Sommer nog een tijd in hun Praagse appartement blijven wonen. In het appartement boven hen en beneden hen woonden nazi’s.
Op een gegeven moment in 1943 te horen kreeg het gezin te horen dat ze alle drie op transport naar Theresienstadt, ten noordwesten van hun woonplaats Praag moesten. De avond voor hun vertrek zaten ze in hun appartement, met het licht uit, om hun zesjarige zoontje de kans te geven voor het laatst in zijn eigen bed te slapen.
Toen kwamen haar Tsjechische vrienden en buren en namen de overgebleven schilderijen, kleding en zelfs meubels mee. Ze zeiden niets. Alice geloofde dat het gezin toen al dood voor hen was.
De nazi’s die boven hen woonden, ene Hermann en zijn vrouw, kwamen vlak voor voor hun vertrek met koekjes naar haar toe. Hermann vertelde dat hij haar pianospel zou missen en dat hij hoopte dat ze zouden terugkomen en dat hij niet wist wat hij moest zeggen, maar dat hij haar en haar pianospel bewonderde, en ook haar toewijding en de schoonheid van de muziek.
In tegenstelling tot de buren en vrienden die slechts langskwamen om de spullen op te halen die de familie niet mee naar het kamp kon nemen, toonde deze nazi zich menselijk. Hij was de menselijkste van allemaal. Eigenlijk de enige mens, in de beleving van Alice Herz, omdat hij, nota bene een nazi, haar bedankte.
Mensonterende omstandigheden in het concentratiekamp Theresienstadt
De trein uit Praag deed er anderhalf uur over om naar het concentratiekamp Theresienstadt te rijden. Daar werden ze ondergebracht in overbevolkte barakken. Ze kregen zwart koffiewater als ontbijt, witte watersoep als lunch en zwarte watersoep als avondeten. De gevangenen vermagerden. Om niet van honger om te komen, aten ze zelfs aardappelschillen als ze de kans kregen.
Toch werd het kamp Theresienstadt door de nazi’s als een soort modelkamp beschouwd. Veel gevangenen in dat concentratiekamp behoorden in betere tijden tot de top van de uitvoerend kunstenaars. In het kamp mochten de Joden een cultureel leven erop na houden. Dit om bij het Rode Kruis de valse indruk te wekken dat de gevangenen in dat kamp een behoorlijke behandeling kregen. Dat was het geluk voor een deel van de musici daar en voor Alice Herz en haar muzikale zoontje.
Maar het was een zeer harde tijd: om hen heen stierven dagelijks honderden mensen. Theresienstadt was een doorgangskamp. Van daaruit werden de Joden gedeporteerd daar dwangarbeidskampen of vernietigingskampen. Van de ongeveer honderdveertigduizend Joden die door Theresienstadt moesten, gingen bijna negentigduizend mensen in dergelijke kampen hun dood tegemoet. In Theresienstadt zelf overleden bijna drieëndertigduizend gevangenen.
Muziek in Theresienstadt bij wijze van nazi-propaganda
Er was een kamporkest in Theresienstadt. Dat orkest bestond uit gevangenen die speelden voor een publiek van gevangenen en hun nazi-bewakers. Ze moesten spelen van de nazi’s, omdat het Rode Kruis drie keer per jaar een bezoek bracht. Later vertelde ze erover dat het propaganda was. ‘Dit was iets wat ze [de nazi’s] aan de wereld konden laten zien, maar in werkelijkheid waren ze ons aan het ombrengen.’
Alice Herz speelde in het kamp op een piano die danig ontstemd was. Ze beschikte niet over de bladmuziek, maar slaagde erin om 24 Études van Chopin uit haar hoofd te spelen. In totaal speelde ze meer dan 100, misschien wel 150 concerten voor oude, zieke, hongerige en diep ongelukkige mensen. Over een van de pianovoordrachten van Alice Herz schreef een medegevangene, de indertijd bekende musicus en internationaal gerenommeerd componist Victor Ullmann (1898-1944): ‘Voor haar is de uitvoering van een werk feitelijk de schepping: ze identificeert zich met het werk en de maker ervan.’
Op 7 februari 1945 werden de laatste leden van de Joodse Raad in Theresienstadt naar Auschwitz getransporteerd. Toen speelde Alice Herz een recital dat geheel uit stukken van Chopin bestond. Dit programma herhaalde ze een aantal keer tot 14 april de dag waarop Hitler zijn generaals meldde dat de oorlog verloren was. Toen het Rode Leger Berlijn innam, schakelde Alice Herz voor de weinige overgeblevene in het kamp over op het spelen van muziek van Beethoven en Schubert.
Overlevenden van het kamp herinnerden zich later dat Alice Herz’ pianobegeleiding van Verdi’s Requiem de meeste indruk op hen had gemaakt. Op een vraag van de journalist of het een requiem was voor de doden van het getto, voor de Joden, antwoordde ze: ‘Waarom niet?’
Later zouden mensen haar vragen hoe die gevangenen, verzwakt als ze waren, toch zulke mooie muziek konden spelen. Ze vertelde dan dat er in het kamp uitstekende musici gevangen zaten: violisten, cellisten, zangers, dirigenten en componisten. Volgens Alice Herz was de muziek voor de gevangenen van het kamp als voedsel: door het maken van en luisteren naar muziek bleven ze langer in leven.
Het zesjarige zoontje Stepán zong mee in de kinderopera van het concentratiekamp
Alice Herz’ zesjarige zoontje Stepán kon goed zingen. Daarom mocht hij meedoen aan de kinderopera Brundibár. Deze opera was geschreven door Hans Krása, een van de componisten die in het concentratiekamp gevangen zaten. Door het laten uitvoeren van deze opera wilden de nazi’s een vals positief beeld over kampleven bij het bezoekende Rode Kruis oproepen.
Stepán was erg enthousiast over het feit dat hij mocht meezingen in die kinderopera. Hij speelde daarin de rol van mus. Alice Herz vertelde later aan journalisten dat ze in het kamp ondanks alles gelukkig was, omdat ze wist dat haar kleine jongen daar gelukkig was.
De opera Brundibár werd minimaal 55 keer in het kamp uitgevoerd en kwam ook voor in een nazi-propagandafilm van juni 1944. Bijna alle kinderen en de musici die aan de opera hadden meegedaan, evenals Hans Krása, de componist ervan, werden op transport naar Auschwitz gesteld en kort na aankomst daar vergast.
Alice Herz en haar zoontje bleef een dergelijk lot gespaard, dankzij haar muziek. Van de 15.000 kinderen die naar het kamp Theresienstadt waren gestuurd, overleefden er slechts 130 de oorlog. Een daarvan was Stepán.
Alice Herz’ echtgenoot werd via Auschwitz naar Dachau getransporteerd
De echtgenoot van Alice Herz, Leopold Sommer, werd in september 1944 vanuit Theresienstadt via Auschwitz naar Dachau gezonden. Daar overleed hij een maand voor de bevrijding, vermoedelijk aan de tyfus.
Op een avond vertelde haar man haar dat er de volgende dag 1000 mannen waaronder hijzelf de volgende dag op transport moesten. Hij liet haar zweren dat zij hem niet vrijwillig zou volgen. Een dag na zijn transport kwam er een nieuw transport waarvan werd gezegd dat dit transport was bedoeld voor vrouwen die hun mannen wilden volgen. Veel vrouwen melden zich vrijwillig aan, maar in plaats van dat ze naar hun mannen gingen, werden ze vermoord. Alice Herz vertelde aan een journalist dat als haar echtgenoot haar niet had gewaarschuwd, ze zich onmiddellijk voor dat vrouwentransport had aangemeld. Met zijn laatste woorden had hij dus haar leven gered.
Dankzij haar concerten kwam ze niet op een deportatielijst
Toen ze al meer dan een jaar in het concentratiekamp zat, bedankte een jonge nazi-officier haar voor haar concerten, omdat die, naar hij zei, zoveel voor hem betekenden. Hij beloofde haar dat zij en haar zoontje niet op een deportatielijst zouden komen te staan, maar dat ze tot het eind van de oorlog in Theresienstadt zouden blijven.
Tijdens de internering had haar zoontje haar vragen gesteld zoals: ‘Wie is Hitler? Wat is oorlog? Waarom hebben we niets te eten?’ Voor haar als moeder was het ‘niet gemakkelijk’ om haar kind te zien huilen en dat niet eens een klein stukje brood had om aan hem te geven. Opvallend is dat haar zoon, die later bekend werd als cellist onder de naam Raphael Sommer, ooit in een interview verklaarde dat hij zeer goede herinneringen aan dat kamp had, omdat zijn moeder er alles aan had gedaan om de gruwelijkheden voor hem te verbergen en zoveel mogelijk normale omstandigheden voor hem te scheppen.
Op de laatste dag van de oorlog, op 9 mei 1945 werd het kamp Theresienstadt, en daarmee ook Alice Herz en haar intussen achtjarige zoontje Stepán door het Sowjetleger bevrijd.
Lees verder.
Dossiers leven en muziek algemeen
Dit artikel maakt deel uit van de dossiers leven en muziek algemeen.
Over Alice Herz verschenen ook onder andere de volgende artikelen:
- Overleven dankzij Chopin
- De jeugd en vooroorlogse jaren van Alice Herz
- 1939. Het begin van donkere tijden voor Alice Herz De Duitse bezetting van haar woonplaats Praag
- 1949. Alice Herz emigreert met haar zoontje naar Israël De gelukkigste jaren
- De late levensjaren van Alice Herz Niet treuren, maar begrijpen
- Alice Herz: favoriete gespreksonderwerpen in interviews
- Alice Herz’ opmerkelijke kijk op het leven
- Waaraan dankte Alice Herz haar zeer lange leven?
Bronnen
Voor dit artikel is een groot aantal bronnen gebruikt.
*Alice Herz-Sommer, werd geboren als Alice Herz. Na haar huwelijk met Leopold Sommer, zette ze de naam van haar echtgenoot achter de hare. Ze werd ook bekend als Alice Sommer.