Het leven van pianiste Alice Herz was in een groot aantal opzichten bijzonder. Niet alleen werd ze ruim 110 jaar oud, maar ook bleef ze tot aan het eind van haar lange leven met enthousiasme piano spelen. Ze had een optimistische kijk op het leven, ondanks het feit dat ze haar moeder en haar echtgenoot in de Holocaust verloor en zijzelf met haar jonge zoontje maar nauwelijks het concentratiekamp Theresienstadt overleefde. Hoe verliepen haar kinder- en tienerjaren?
De kinderjaren van Alice Herz
Alice Herz werd geboren op 26 november 1903 in Praag (in het toenmalige Oostenrijk-Hongarije) in een gecultiveerd, Duits-sprekend seculier Joods gezin. In die tijd bestond de bevolking van Praag uit Tsjechen, Duitsers en veel Joden. Haar vader, Friedrich Herz, was een welgesteld zakenman die aan het hoofd stond van een fabriek die weegschalen vervaardigde. Haar hoogopgeleide moeder kwam uit een muzikaal Moravisch gezin en was reeds als kind bevriend met Gustav Mahler.
Dankzij de culturele salon van haar ouders kwam Alice Herz reeds als jong kind in contact met schrijvers, wetenschappers, filosofen, componisten en andere musici en toneelspelers. Zo leerde ze onder meer Gustav Mahler en Franz Kafka kennen.
Alice Herz had een tweelingzus met de naam Mariana (ook wel ‘Mizzi’genoemd). Daarnaast had ze ook een oudere zus met de naam Irma en twee broers.
Alice Herz’ ontdekking van de muziek
Toen ze drie jaar was, ontdekte Alice Herz haar liefde voor de muziek. Op haar vijfde jaar begon ze met pianoles, aanvankelijk van haar oudere zus Irma. Al snel kreeg ze les van Conrad Ansorge (een leerling van Liszt). Over Ansorge zei ze eens dat deze buitengewoon was als pianist, maar niet zo geweldig als muziekdocent.
Als haar vader doodmoe thuiskwam uit zijn werk, zou haar moeder zeggen: ‘Kinderen, ga maar spelen.’ Daarmee bedoelde de moeder ‘muziek spelen’. Alice’broer was een goed violist en vanaf dat ze vijf jaar oud was, maakten ze samen muziek. Toen Alice zeer oud was, wist ze nog precies uit haar hoofd de stukken die ze toen met het had gespeeld.
Ze herinnerde zich nog op zeer hoge leeftijd dat toen een jaar of acht was, ze in haar woonplaats Praag de eerste uitvoering van Mahlers tweede symfonie hoorde. Haar moeder had haar meegenomen naar dat concert.Telkens als ze naar Mahler luisterde, had ze het gevoel dat haar moeder, die in de Tweede Wereldoorlog in een vernietigingskamp overleed, bij haar was.
Haar moeder was haar muzikale gids en haar ‘sterkste criticus’ geweest. Als haar moeder zei dat iets goed was, dan was dat ook zo. Alice’ band met haar moeder was heel speciaal en het later, tijdens de Tweede Wereldoorlog, moeten verliezen van haar moeder door toedoen van de nazi’s was een van de grote dieptepunten in Alice’ leven.
Alice’ moeder was ook bevriend met de schrijver Franz Kafka. Deze was de beste vriend van journalist, schrijver en filosoof Felix Weltsch, de echtgenoot van Alice’ oudere zus Irma. Franz Kafka kwam vaak naar het huis van het gezin Herz. Hij praatte niet veel, maar hield van de rust en de natuur. Ze maakten gezamenlijke uitstapjes. Kafka sprak graag met haar moeder, vooral over zijn schrijven. En hij vertelde de kinderen merkwaardige verhalen die Alice prachtig vond. Ze herinnerde zich onder mee dat hij ooit zei: ‘In deze wereld kinderen grootbrengen? In deze wereld?’
De tienerjaren van Alice Herz
Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, was Alice Herz elf jaar. Die oorlog was haar eerste kennismaking met echte ellende. In die tijd begon al haar optimisme als levenshouding. Op latere leeftijd zou ze antwoorden op een vraag of het op jonge leeftijd moeten doormaken van moeilijke tijden iemand veerkrachtiger maakt, antwoordde ze: ‘Het maakt je rijker’.
Vijf jaar later besloot ze, op aanraden van een vriend van de familie, Artur Schnabel (pianist, componist en muziekdocent) klassieke muziek te studeren. Ze werd leerling van Václav Štěpán en werd op haar zestiende jaar de jongste student aan het Duitse conservatorium van Praag.
Nog tijdens haar latere tienerjaren gaf ze overal in Europa pianoconcerten die goede recensies kregen. Max Brod, de uitgever van Franz Kafka, en zelf ook schrijver, publicist, muziek- en theatercriticus, vertaler en componist, herkende het talent van Alice en recenseerde verscheidene van haar optreden voor een krant. Ze speelde indertijd vooral Bach, Beethoven, Schumann, Smetana en Suk.
Haar smaak op het gebied van muziek kende in de loop van haar lange leven enige accentverschuivingen. Was het vooral Chopin die haar in de oorlogsjaren op de been hield, op het laatst van haar leven leek Beethoven haar grote muzikale liefde.
Huwelijk, zoontje en internationale optredens als pianiste
]In 1931, twee weken nadat Alice Herz, zakenman en verdienstelijk muziekamateur Leopold Sommer had leerde kennen, trouwde ze met hem. In haar ogen was hij zeer begaafd. Zo sprak hij onder meer vijf talen.
In 1937 kreeg het paar een zoon en noemde hem Stepan (ook wel gespeld als Stephan). Na de Tweede Wereldoorlog werd hij als professioneel cellist internationaal bekend onder de naam Raphael Sommer.
In die vooroorlogse jaren speelde Alice Herz concerten door heel Europa. Ze genoot in die tijd als pianiste een internationale faam. Haar pianospel zou haar in de Tweede Wereldoorlog, toen ze van 1943-1945 in het concentratiekamp Theresiënstadt in het huidige Tsjechië zat, het leven redden.
Lees verder in: 1939. Het begin van donkere tijden voor Alice Herz-Sommer.
Bronnen
Voor dit artikel is een groot aantal bronnen gebruikt.